Του Χρήστου Μυστιλιάδη
H ρετσινολαδιά, η βρωμοκαρυδιά, ο ιξός, η καζιμιρόα, η χοχόμπα, η αγαύη, η πλουμερία, οι φοινικιές, η γιακαράντα και η θεβέτια είναι μερικά μόνο από τα τροπικά δένδρα και λουλούδια που υπάρχουν σε κήπους και πλατείες του νησιού μας. Πόσοι όμως τα γνωρίζουν και τι ξέρουν για την καταγωγή και τη χρησιμότητά τους;
Η Ρόδος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους βοτανολόγους και τους μελετητές της Φυσικής Ιστορίας. Σαν νησί φιλοξενεί μεγάλο αριθμό ενδημικών φυτών λόγω της γεωγραφικής του θέσης. Ως γνωστόν αποτελεί τη γέφυρα και το σταυροδρόμι τριών ηπείρων, ενώ παράλληλα η ποικιλομορφία της τοπογραφίας του δίνει μία ιδιαιτερότητα κλιματολογικής κατάστασης, όπου πάρα πολλά είδη φυτών μπορούν να επιβιώσουν, κυρίως όμως τροπικά. Με τη βοήθεια του κ. Αποστόλου Κωνσταντάκη, γεωπόνου, ζωοτέχνη, επίτιμου διευθυντή του Σταθμού Αγροτικής Έρευνας Ρόδου, περιδιαβήκαμε γειτονιές της πόλης και της υπαίθρου του νησιού και ιδού τα αποτελέσματα της περιπλάνησής μας.
Ρετσινολαδιά η ρίκινος, ή κρότωνας ή κίκι
Φυτό δικότυλο, ιθαγενές της Αφρικής. Καλλιεργείται από αρχαιοτάτων χρόνων στην Ινδία. Υπάρχει αυτοφυής και στην τροπική Αφρική, την Υεμένη, και το Αφγανιστάν. Είναι φυτό πολυετές. Φθάνει μέχρι τα 3 μέτρα. Στα τροπικά κλίματα μπορεί να φθάσει και τα 12 μέτρα. Καλλιεργείται για τους σπόρους του, που περιέχουν 35-55% λάδι. Η παγκόσμια καλλιέργεια του φθάνει τα 14 εκατ. στρέμματα και η παραγωγή σε
ρετσινόλαδο η κικινέλαιο τους 400.000 τόνους. Η Ινδία, η Βραζιλία και η Ρωσία καλλιεργούν 10 εκ. στρέμματα. Στη χώρα μας δεν καλλιεργείται. Βγαίνει ανεξέλεγκτα σε εγκαταλειμμένα οικόπεδα, σε μπάζα και σε ρεματιές Θα μπορούσε να ήταν εναλλακτική λύση στην αναδιάρθρωση των καλλιεργειών στη νότιο Ελλάδα. Σημειωτέον ότι οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης εισάγουν 70.000 τόνους ρετσινόλαδο και 40.000 τόνους σπόρο. Το λάδι χρησιμοποιείται ως λιπαντικό μηχανών αεροπλάνων και πλοίων, παραγωγή σαπουνιών, βερνικιών, στη βυρσοδεψία κ.α. Οι σπόροι, οι βλαστοί και τα φύλλα είναι δηλητηριώδη. Οι καρποί της μοιάζουν με μικρές αγκαθωτές μπάλες. Αυτές οι μπάλες κλείνουν μέσα τους κάτι σπόρους που μοιάζουν με τσιμπούρια, εξ ου και η ονομασίας κρότωνας. Απ αυτούς τους σπόρους βγαίνει το ρετσινόλαδο, που χρησιμοποιήθηκε από την πρακτική και επίσημη ιατρική, σαν καθαρτικό και κατά της δυσκοιλιότητας. Το ρετσινόλαδο χρησιμοποιήθηκε και από την αστυνομία της δικτατορίας του Μεταξά. Για να ομολογήσουν τη δράση τους κατά του καθεστώτος οι συλληφθέντες έπαιρναν με το ζόρι ρετσινόλαδο και μετά τους έβαζαν να καθίσουν πάνω σε μια κολόνα πάγου …
Αϊλανθος ή βρωμοκαρυδιά
Δέντρο ύψους 8-20 μ. που συναντάται στην κεντρική- νότια Ασία και στη Β. Αυστραλία. Στην Ελλάδα το έφερε ο βασιλιάς Όθωνας, ύστερα από σύσταση της Αμαλίας και για πρώτη φορά καλλιεργήθηκε στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας. Φυτρώνει εύκολα και είναι κατάλληλο για δενδροστοιχίες επειδή αντέχει στα καυσαέρια και τη σκόνη. Εχει κορμό ίσιο με ξύλο λευκό σκληρό, που στιλβώνεται και χρησιμοποιείται σε διάφορες εργασίες που απαιτούν μαστοριά και προσοχή στις λεπτομέρειες. Επίσης χρήσιμο είναι και ως καύσιμη ύλη. Στο μυθιστόρημα “Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν” η συγγραφέας Μπέτυ Σμιθ παραλληλίζει ένα δέντρο που ζει και επιβιώνει κάτω από αντίξοες συνθήκες περιβάλλοντος (κρύο, ξηρασία, ρίποι δρόμων) με την ηρωίδα της που αντιμετωπίζει παρόμοιες δύσκολες κοινωνικές συνθήκες και κατορθώνει να επιζήσει και να πετύχει στη ζωή. Το δέντρο του μυθιστορήματος είναι ο Αϊλανθος.
Κορδία, κοινώς Ιξός
Δέντρο αειθαλές. Περιλαμβάνει περίπου 250 είδη. Μερικών ο καρπός τρώγεται, αλλά είναι άνοστος. Εχει όμως αντιβηχικές και αποχρεμπτικές ιδιότητες. Ο φλοιός του χρησιμοποιείται για το πλέξιμο σχοινιών και χοντρού σπάγκου. Στη Ρόδο υπάρχουν φυτά του είδους cordia myxa, με
κιτρινέρυθρους καρπούς μεγέθους κερασιού με γεύση ελαφρώς γλυκιά και ιζώδη. Η περιοχή Μίξη στο χωριό Ιαλυσσός, πήρε το όνομα της από το δέντρο αυτό, που υπάρχει εκεί. Το ξύλο του είναι μαλακό και χρησιμοποιείται ως προσάναμα. Αναφλέγεται ακόμα και με απλή τριβή! Στην Αίγυπτο από την κορδία κατασκευάζουν, σε ανάμιξη με άλλες κόλλες, την ιξοκόλλα. Στη νησί είναι πασίγνωστο γιατί από τον καρπό κατασκευάζουν τις ιξόβεργες η ξόβεργες, πασαλειμμένες με κολλώδη ουσία για τη σύλληψη μικρών πουλιών.
Καζιμιρόα
Ιθαγενές φυτό του Μεξικού και της Ν. Αμερικής με παλαμοειδές φύλλωμα. Ο
καρπός είναι αρωματικός και γλυκός. Εχει μέγεθος κυδωνιού η πορτοκαλιού και γεύση που θυμίζει ροδάκινο. Στη Ρόδο υπάρχει ένα δέντρο (στον Σταθμό Αγροτικής Ερευνας, στη Βάρη) το οποίο, ίσως, είναι και μοναδικό στην Ελλάδα. Το ύψος του φθάνει τα 20 μ. Οι Μεξικανοί το θεωρούν ότι είναι υπνωτικό. Το αφέψημα των φύλλων του είναι στυπτικό και χρησιμοποιείται κατά της διάρροιας.
Χοχόμπα
Θάμνος αειθαλής που ζει από 100-200 χρόνια, χωρίς απαιτήσεις σε υγρασία. Είναι
αυτοφυής στις ερήμους της Αριζόνας, του Μεξικού και της Καλιφόρνιας. Το λάδι της χοχόμπα οι Ινδιάνοι το χρησιμοποιούσαν για τηγάνισμα. Το ενδιαφέρον γι αυτό το φυτό άρχισε όταν απαγορεύθηκε η αλιεία της φάλαινας, το λάδι της οποίας δεν χάνει τις λιπαντικές του ικανότητες στις πολύστροφες και υψηλής τεχνολογίας μηχανές (αεροπλάνα κ.α.). Ανάλογες ιδιότητες έχει και το λάδι της χοχόμπα, το οποίο επιπλέον χρησιμοποιείται στην παρασκευή καλλυντικών, βερνικιών, σαπουνιών ποιότητας κ.α. Πειραματικές καλλιέργειες χοχόμπα έχουν γίνει από το 1981 στα Χανιά και τη Ρόδο.
Αγαύη (Αθάνατος)
Τροπικό φυτό του Μεξικού, των νοτίων περιοχών των ΗΠΑ και των Αντιλλών.
Περιλαμβάνει πάνω από 300 είδη. Στη Ρόδο υπάρχει αυτοφυής η Αγαύη η αμερικανική που κατάγεται από το Μεξικό. Εχει φύλλα μεγάλα 1,5 έως 2,5 μέτρα με οξέα δόντια στα πλάγια. Το καρποφόρο στέλεχος της Αγαύης, που μας είναι πιο γνωστή με την ονομασία αθάνατο, φθάνει σε ύψος μέχρι τα 15 μέτρα και ζει περισσότερο από εκατό χρόνια. Είναι κατ’ εξοχή φυτό κοσμητικό, όμως δίνει και κλωστικό υλικό για σχοινιά. Το είδος Agave tequilana, ιθαγενές του Μεξικού, είναι αυτό από το οποίο παράγεται το εθνικό ποτό των Μεξικανών η τεκίλα.
Πλουμερία
Περιλαμβάνει περίπου 50 είδη, όλα ιθαγενή της τροπικής Αμερικής. Στη Ρόδο υπάρχουν δύο: Η οξύφυλλος με άφθονα λευκά λουλούδια, όλο το χρόνο και η ερυθρά με κόκκινα λουλούδια, όπως στο Μεξικό και τη Γουϊάνα. Σε άρωμα συναγωνίζονται το γιασεμί και τη γαρδένια. Από την τομή εκρέει γαλακτώδης χυμός δηλητηριώδης. Στο νησί μας το λουλούδι είναι πιο γνωστό ως ινδικό φούλι, μολονότι καμία σχέση δεν έχει ως ιθαγενές των Ινδιών.
Φοίνικας
Η οικογένεια περιλαμβάνει περίπου 12 είδη. Το είδος φοίνικας ο δακτυλοφόρος ζει
100 χρόνια και είναι αυτός που υπάρχει στη χώρα μας, γνωστός με το όνομα φοινικιά η χουρμαδιά. Ο χουρμάς, εύγεστος και θρεπτικός, περιέχει μέχρι 70% σάκχαρο. Ως δέντρο είναι ιδανικό για δεντροστοιχίες και συστάδες σε πάρκα. Φθάνει σε ύψος μέχρι τα 30 μέτρα. Στην αρχαία Ελλάδα φύτρωνε σε αφθονία και σε μεγάλες εκτάσεις. Λέγεται ότι “υπό φοίνικα έτεκεν η Λητώ εν Δήλω τον Απόλλωνα”. Με τα φύλλα του φοίνικα στεφάνωναν τους νικητές των αγώνων που γινόντουσαν από τον Θησέα προς τιμή του Απόλλωνα στη Δήλο. Η Εκκλησία μας χρησιμοποιεί τα φύλλα συμβολικά κατά την ημέρα των Βαϊων. Στη Ρόδο υπάρχει μια πλατεία με το όνομα “Επτά Βαγιές” και μια άλλη “Εκατό Χουρμαδιές”, που πήραν το όνομά τους από τις φοινικιές που υπάρχουν φυτεμένες.
Γιακαράνδα
Δέντρο της τροπικής Αμερικής με περίπου 50 είδη. Στη Ρόδο υπάρχει η γιακαράνδα η μιμοζόφυλλος, που κατάγεται από τη Βραζιλία. Δέντρο με πλούσιο φύλλωμα και όμορφα κυανά άνθη. Επιπλέον το ξύλο της είναι εκλεκτής ποιότητας, γνωστό στην επιπλοποιία με το όνομα παλίσσανδρος.
Θεβέτια
Δέντρο αειθαλές με ωραίο πράσινο, γυαλιστερό φύλλωμα με κίτρινα η ροζοκίτρινα
χοανοειδή άνθη. Ανθίζει συνεχώς από τις αρχές του καλοκαιριού μέχρι το τέλος του φθινοπώρου. Ο καρπός του είναι δηλητηριώδης. Στο χυμό που υπάρχει στο φλοιό και τους καρπούς του οι ιθαγενείς του Αμαζονίου εμβαπτίζουν τα βέλη τους και τα κάνουν δηλητηριώδη. Είναι συγγενές είδος με τη δικιά μας πικροδάφνη, την οποία χρησιμοποιούσαν ανάλογα με τους ιθαγενείς του Αμαζονίου οι αρχαίοι Ελληνες. Παίρνοντας το χυμό από το φλοιό της πικροδάφνης δηλητηρίαζαν τους σκύλους. Η χρήση αυτή έδωσε και το όνομα της οικογένειας των φυτών αυτών: αποκυνίδες.
Παπάγια
Αν και δεν είναι εξακριβωμένη η ακριβής καταγωγή της παπάγια, πιστεύεται ότι κατάγεται από τη τροπική Αμερική, ίσως από το Μεξικό. Η παπάγια είναι φυτό γνωστό κυρίως για τους καρπούς του που αποτελούν σημαντική τροφή σε πολλά μέρη του κόσμου. Επίσης είναι γνωστή για τις πάμπολλες φαρμακευτικές της ιδιότητες. Τα φύλλα της και κυρίως από τα λουλούδια της χρησιμοποιούνται στην σαπωνοποιία και την αρωματοποιία. Λέγεται πως η εισπνοή του αρώματος της παπάγια βοηθάει στην διέγερση κάποιων κρυφών σημείων του εγκεφάλου που μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε με επιτυχία δύσκολα προβλήματα. Δεν υπάρχει μέρος του φυτού της παπάγια που να μην χρησιμοποιείται. Όπως αναφέρεται οι Μάγια την είχαν ιερό φυτό και συμβόλιζε γι’ αυτούς το “δέντρο της ζωής”.
Ο φυτικός κόσμος αποτελεί μια εξαιρετικής σημασίας βιολογική και αισθητική φυσική κληρονομιά για τη Ρόδο. Φυσικά, υπάρχουν κι άλλα τροπικά φυτά στο νησί μας. Ιδιαίτερα η ροδίτικη ύπαιθρος κρύβει πολλά μυστικά στη χλωρίδα της. Όμως είναι στις προθέσεις μας συνεχίσουμε το οδοιπορικό μας στη ροδίτικη φύση και ως εκ τούτου σύντομα θα επανέλθουμε.
