“Στη δίνη των κυμάτων της φήμης…” – Άρθρο του Στέφανου Δράκου

Η πορεία εξέλιξης της γνώσης αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον αντικείμενο προς μελέτη, όμως εξίσου ενδιαφέρον είναι και ο τρόπος που αυτή μεταφέρεται και διαχέεται μέσα στην κοινωνία.

Το 1440 η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Johannes Gutenberg’s, δημιούργησε τις προϋποθέσεις, ώστε η γνώση να είναι διαθέσιμη στις μάζες και να αποτελεί το μέσο ταχύτερης διάδοσης των ιδεών. Προκειμένου να έχουμε μια αίσθηση της προ Gutenberg εποχής, αρκεί να γνωρίζομε ότι ένα συνηθισμένο βιβλίο του σήμερα, για να το αγοράσουμε την εποχή εκείνη, το κόστος του ανερχόταν στα περίπου 20.000 δολάρια. Όπως αντιλαμβάνεστε, η γνώση, ήταν προνόμιο των πλούσιων και οριοθετούσε την εξέλιξη ορισμένων κοινωνικών τάξεων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται, ότι μόλις στον 1Ο αιώνα, μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας, ο αριθμός των βιβλίων που τυπώνονταν μεγάλωνε με εκθετικό βαθμό, περίπου 30 φορές περισσότερο από την προ τυπογραφίας εποχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, την ταχύτατη αύξηση του συνόλου της ανθρώπινης γνώσης.

Τα τελευταία έτη, η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών και ειδικότερα η ανάπτυξη και η χρήση του διαδικτύου, επιτάχυνε ακόμη περισσότερο τη διαδικασία αυτή, δημιουργώντας όμως, ερωτηματικά αναφορικά με την ποιότητα των πληροφοριών που μεταδίδονται. Λαθεμένες πληροφορίες ή φήμες, αναπαράγονται και διαδίδονται μαζικά, χωρίς κανένα στην πλειονότητά τους έλεγχο, επηρεάζοντας την κοινή γνώμη και διαμορφώνοντας αρκετές φορές αντιλήψεις ή ακόμα και την κοινωνική συνείδηση.

Κατά καιρούς, όλοι μας, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, έχουμε γίνει αντικείμενο κουτσομπολιού, λάσπης ή παραπληροφόρησης, οι πηγές των οποίων τις περισσότερες φορές, είναι άγνωστες. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει να διαχέεται από στόμα σε στόμα μια είδηση, η εγκυρότητα της οποίας δεν είναι σε θέση να ελεγχθεί; Γινόμαστε καθημερινά ακροατές ή και αποδέκτες οργανωμένων πολιτικών σχεδίων εξάπλωσης φημών που στόχο έχουν να ελέγξουν τα κοινωνικά αντανακλαστικά και να οδηγήσουν στη λήψη πολιτικών αποφάσεων, που ουδεμία σχέση έχουν με το συνολικό καλό. Η πατρίδα μας, τα τελευταία χρόνια, είχε την ατυχία να νιώσει τουλάχιστον δύο φορές την καταστροφική δύναμη της πολιτικής προπαγάνδας, η οποία βασίστηκε πάνω σε ένα σύνολο καλοσχεδιασμένων φημών, που σκοπό είχαν αποκλειστικά και μόνο τη χειραγώγηση του Ελληνικού λαού.

Η διάδοση φημών, αποτέλεσε ερευνητικό αντικείμενο των Gordon Allport και Leo Postman στις αρχές του 1930, κατά τη διάρκεια του παγκοσμίου πολέμου και είχε ως αποτέλεσμα τη δημοσίευση της εργασίας «Η ψυχολογία της φήμης» το 1947 (The Psychology of Rumour). Σε αυτή την εργασία περιγράφεται ο τρόπος ελέγχου και περιορισμού μιας φήμης. Μελετώντας το φαινόμενο οι Gordon Allport και Leo Postman, κατέληξαν ότι η ένταση της φήμης εξαρτάται από τη σημασία της και την ασάφεια που την περιγράφει.

Σύμφωνα με τα παραπάνω διατύπωσαν τον προσεγγιστικό τύπο:

Ε ~ i×a

Όπου:

Ε: είναι η ένταση μιας φήμης,

i: είναι η σημασία της φήμη στον ακροατή ή αναγνώστης και

α: ένα είναι το επίπεδο της ασάφειας ή της αβεβαιότητα των αποδεικτικών στοιχείων που συνδέονται με το θέμα γύρω από τη φήμη.

Παραδείγματος χάριν εάν υπάρχει μια φήμη σημαντικής  σημασίας σε κλίμακα από 1-10 με i=10 και επίπεδο αβεβαιότητας α=10, τότε η ένταση της φήμης είναι E=100. Εάν το επίπεδο της αβεβαιότητας χαρακτηρίζεται χαμηλότερα της τάξης του 3, τότε η ένταση της φήμης είναι ίση με Ε=30.

Είναι φανερό ότι η δημιουργία και ο έλεγχος μιας φήμης ή ακόμα και ενός συνόλου φημών, προκαλούν στρέβλωση στη λειτουργία μιας κοινωνικής ομάδας, προκαλώντας αποφάσεις που είναι ικανές να αλλάξουν ακόμη και την πορεία ενός τόπου. Έχοντας ως σκοπό την αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων, όσο είναι δυνατόν, θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μπορούσαμε να γνωρίζουμε τον χρόνο που χρειάζεται για να διαδοθεί μια φήμη μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, ώστε να είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε τα αποτελέσματα της διάχυσης αυτής.

Τροποποιώντας τον αλγόριθμο aged based model του Wilensky, U. (1997), με τίτλο «Rumor Mill Μodel» και προσθέτοντας για την ένταση της φήμης τη σχέση των Allport και Postman, επιλύθηκαν διάφορες περιπτώσεις διάδοσης της φήμης τα αποτελέσματα των οποίων παρουσιάζουν πραγματικό ενδιαφέρον. Ο αλγόριθμος λαμβάνει υπόψιν του την τυχαιότητα και την πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν οι κοινωνικές ομάδες, η συμπεριφορά των οποίων δεν μπορεί να λειτουργήσει αθροιστικά σύμφωνα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ατόμων που την αποτελούν, αλλά είναι αποτέλεσμα της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης. Η παραδοχή που γίνεται είναι ότι το κάθε άτομο του κοινωνικού συνόλου που μελετάται όταν φτάσει στα αυτιά του η φήμη θα τη μεταδώσει σε τέσσερα άτομα. Κατά τις επιλύσεις εξετάσθηκε ένα κοινωνικό σύνολο πληθυσμιακού μεγέθους ίσο με 10.000. Επίσης, η διάδοση της φήμης γίνεται σε καθημερινή βάση.

Θα εξετάσουμε διάφορα παραδείγματα και θα εκτιμήσουμε τον χρόνο που απαιτείται για τη διάχυση της φήμης στο σύνολο του παραπάνω συνόλου.

Παράδειγμα 1ο

Ας υποθέσουμε ότι κάποιος θέλει να βλάψει σε μικρό βαθμό έναν πολιτικό του αντίπαλο και διαρρέει στο κοντινό του περιβάλλον μια φήμη μικρής σημασίας με ένταση Ε=1. Τρέχοντας τον αλγόριθμο προκύπτουν τα παρακάτω αποτελέσματα σε διάφορους χρόνους:

unnamed

Σχήμα 1. Χρόνος =1197 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 30%

unnamed (1)

Σχήμα 2. Χρόνος =2568 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 100%

Υποθέτοντας ότι το άτομο αυτό είναι μέλος μιας ομάδας ή έχει υπό τις εντολές του κάποιους αναμεταδότες (τα γνωστά «παπαγαλάκια»), ας πούμε έξι στον αριθμό, τότε τα αποτελέσματα που προκύπτουν παρουσιάζονται. Στο σχήμα 3 Φαίνονται οι θέσεις των πηγών γέννησης και διάδοσης της φήμης:

unnamed (2)

Σχήμα 3. Θέση πηγών δημιουργίας της φήμης

unnamed (3)

Σχήμα 4. Χρόνος = 357 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 14,83%

unnamed

Σχήμα 5. Χρόνος = 511 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 32,22%

unnamed (1)

Σχήμα 6. Χρόνος = 1381 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 100%

unnamed

Σχήμα 7. Διάγραμμα νέων ατόμων που μαθαίνουν τη φήμη κάθε μέρα

Αν τώρα η πληροφορία αυτή, αντί στο γειτονικό του περιβάλλον, μεταφέρονταν στα ΜΜΕ και κάποια από αυτά την έβρισκαν ενδιαφέρουσα και την αναπαρήγαγαν έχοντας ως κοινό ας πούμε το 5% του πληθυσμού, τότε τα αποτελέσματα θα ήταν τελείως διαφορετικά.

Στο σχήμα 8 φαίνονται τα άτομα που ανήκουν στο σύνολο αυτών που ενημερώθηκαν για την πληροφορία και η επιλογή τους έγινε τυχαία:

unnamed (1)

Σχήμα 8. Θέση πηγών δημιουργίας της φήμης

unnamed (2)

Σχήμα 9. Χρόνος = 33 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 30,15%

unnamed

Σχήμα 10. Χρόνος = 225 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης = 100%

unnamed (1)

Σχήμα 11. Διάγραμμα νέων ατόμων που μαθαίνουν τη φήμη κάθε μέρα

Παράδειγμα 2ο

Φήμη με ένταση 100

Στη χώρα μας, σημαντικό στοιχείο της πολιτικής υπήρξε η διάδοση φημών, που ανάλογα με την εποχή και τα πρόσωπα, έπαιρναν διάφορες μορφές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η εκλογική καμπάνια του ΠΑΣΟΚ το 2009, γύρω από το περίφημο «λεφτά υπάρχουν» και το σύνολο των ανακριβών πληροφοριών που κυκλοφόρησαν από στόμα σε στόμα διαχέοντας στην κοινωνία πληροφορίες που δεν είχαν σχέση με την πραγματικότητα. Το ίδιο συνέβη και στις εκλογές του 2015, αλλά και με τη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, όπου μέσα από σκόπιμες διαρροές και αβάσιμες πληροφορίες, διαμορφώνεται η κοινή γνώμη, με αποτέλεσμα να παράγεται κομματικό όφελος.

Εξετάζοντας στα παρακάτω παραδείγματα μια φήμη που η ένταση της είναι στο μέγιστο, δηλαδή στο 100, βλέπουμε ότι ακόμα και στην περίπτωση που η πηγή διάδοση της είναι ένα μεμονωμένο άτομο, ο χρόνος που  χρειάζεται για να διαδοθεί στο σύνολο του πληθυσμού είναι πολύ μικρότερος από πριν και ίσος με 319 ημέρες. Στην περίπτωση που υπάρχει μια ομάδα έξι ατόμων που διαχέουν τη φήμη, τότε ο χρόνος που απαιτείται είναι 195 ημέρες, ενώ στην περίπτωση που αυτή αναπαράγεται από τα ΜΜΕ με κοινό το 5% του πληθυσμού, τότε χρειάζονται μόλις 24 ημέρες για να φτάσει η πληροφορία και στον τελευταίο κάτοικο του πληθυσμού.

unnamed

Σχήμα 12. Χρόνος = 144 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =30.75%

unnamed (1)

Σχήμα 13. Χρόνος = 319 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =100%

unnamed (2)

Σχήμα 14.  Θέση πηγών δημιουργίας της φήμης

unnamed (3)

Σχήμα 15. Χρόνος = 102 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =71,4%

unnamed

Σχήμα 16. Χρόνος = 195 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =100%

unnamed (1)

Σχήμα 17. Διάγραμμα νέων ατόμων που μαθαίνουν τη φήμη κάθε μέρα

unnamed (2)

Σχήμα 18. Θέση πηγών δημιουργίας της φήμης

unnamed (3)

Σχήμα 19. Χρόνος = 4 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =34,68%

unnamed

Σχήμα 20. Χρόνος = 24 ημέρες,  Πληθυσμός εξάπλωσης =100%

unnamed (1)

Σχήμα 21. Διάγραμμα νέων ατόμων που μαθαίνουν τη φήμη κάθε μέρα

Εν κατακλείδι, η προπαγάνδα και η διάδοση φημών, υπήρξε και υπάρχει ως μέσο χειραγώγησης των κοινωνικών μαζών, προκαλώντας τη στρέβλωση σε αρκετές περιπτώσεις ακόμα και της ίδιας της ιστορίας. Σημαντικό στοιχείο στην επίδραση που έχουν μέσα στην κοινωνία, είναι ο χρόνος που απαιτείται για τη διάχυση τους, ο οποίος με τα σύγχρονα μέσα επιταχύνεται δραματικά. Η τεχνολογία και η διάδοση της γνώσης μέσα από τα σύγχρονα μέσα είναι τα μόνα που μπορούν να αποτελέσουν τα αντισώματα σε κάθε νέα επιδημία φημών και προπαγάνδας, αναπτύσσοντας την κρητική μας αντίληψη και μετατρέποντας μας σε ενεργούς πολίτες με στόχο να συμβάλλουμε στο καλό του τόπου.

Pin It on Pinterest